नेपालमा गणतन्त्र स्थापनासँगै २०६५ साल जेठ १५ गते राजसंस्था औपचारिक रूपमा समाप्त गरियो। तर पछिल्लो समय पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहले सार्वजनिक रूपमा विभिन्न अभिव्यक्तिहरू दिँदै राजसंस्थाको पुनर्स्थापनाको सन्दर्भ उठाइरहेका छन्। के नेपालमा पुनः राजसंस्था फर्कन सम्भव छ? यदि सम्भव छ भने के आधारहरू हुन सक्छन्, र यदि असम्भव छ भने के कारणले असम्भव छ? यी विषयमा गम्भीर विश्लेषण आवश्यक छ।
१) राजसंस्थाको पुनर्स्थापनाको आधार
यदि नेपालमा पुनः राजसंस्था फर्कनु छ भने निम्न आधारहरू स्पष्ट हुनुपर्छ:
क) संवैधानिक राजसंस्था वा कार्यकारी राजसंस्था?
यदि राजसंस्था फर्काउने हो भने के नेपालले बेलायत, जापान जस्ता संवैधानिक राजसंस्था स्वीकार्ने हो वा एकात्मक राजतन्त्र (Absolute Monarchy) मा जाने हो?
गणतन्त्रलाई विस्थापित गर्न संविधान संशोधन आवश्यक पर्छ, जसका लागि संसदको दुई तिहाइ बहुमत आवश्यक हुन्छ।
ख) जनताको समर्थन
राजसंस्थालाई पुनर्स्थापित गर्नका लागि व्यापक जनमत आवश्यक चाहिन्छ।
यदि राजा पुनः सत्तामा आउन चाहन्छन् भने पार्टी स्थापना गरेर चुनावमा भाग लिनुपर्छ।
यदि जनताले चुनावमार्फत राजसंस्थालाई स्वीकारे भने मात्र यसको सम्भावना रहन्छ।
२) पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रले गणतन्त्र समाप्तिको आधार दिन सकेका छन्?
पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रले २०६१ सालमा तत्कालीन सरकारलाई विस्थापित गरी कार्यकारी प्रमुखको रूपमा शासन सम्हाल्दा राजसंस्थाप्रति जनताको विश्वास घट्दै गयो। २०६३ सालको जनआन्दोलनले राजसंस्थाको भूमिका नै समाप्त गरिदियो। यदि अहिले पूर्वराजा पुनः राजसंस्था स्थापनाको पक्षमा छन् भने निम्न प्रश्नको उत्तर स्पष्ट हुनुपर्छ:
क) उनले लोकतान्त्रिक प्रक्रिया अनुसार दल खोली, घोषणापत्र जारी गरी जनसमर्थन प्राप्त गर्ने योजना बनाएका छन् कि छैनन्?
ख) नेपालमा गणतन्त्र असफल भएको ठहर गर्दै राजसंस्थालाई पुनः स्थापित गर्ने ठोस कारणहरू के के हुन्?
३) राजसंस्था पुनः ल्याउनु सम्भव छैन भने कारणहरू
यदि नेपालमा पुनः राजसंस्था ल्याउन सम्भव छैन भने त्यसका निम्न कारणहरू छन्:
क) संवैधानिक र कानुनी बाध्यता
नेपालको वर्तमान संविधान २०७२ अनुसार नेपाललाई पुनः राजसंस्था ल्याउन संविधान नै परिवर्तन गर्नुपर्छ।
संविधान संशोधनका लागि दुई तिहाइ बहुमतको आवश्यकता पर्छ, जुन वर्तमान राजनीतिक परिप्रेक्ष्यमा अत्यन्त कठिन छ।
ख) लोकतान्त्रिक चेतनाको विकास
नेपाली जनता अब लोकतान्त्रिक प्रणालीमा अभ्यस्त भइसकेका छन्।
२०४६ को प्रजातान्त्रिक आन्दोलन, २०६३ को जनआन्दोलन तथा गणतन्त्र स्थापनाले नागरिक स्वतन्त्रता बढाएको छ।
ग) राजसंस्थाप्रतिको विश्वास गुम्नु
पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रले २०६१ मा शाही शासन लिंदा नै जनताको विश्वास गुमाइसकेका थिए।
२०५८ मा भएको दरबार हत्याकाण्डपछि राजसंस्थाप्रतिको नकारात्मक धारणा बढ्दै गयो।
४) निष्कर्ष
नेपालमा राजसंस्थाको पुनर्स्थापना एक जटिल विषय हो। यदि पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र वा उनी समर्थित पक्षले पुनः राजसंस्थालाई स्थापित गर्न चाहन्छन् भने स्पष्ट रणनीति ल्याउनु पर्छ। लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा भाग लिइ, संविधानअनुसार प्रक्रिया अपनाउँदै जनताको समर्थन बटुल्नुपर्ने हुन्छ। तर, वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा यो सम्भावना न्यून देखिन्छ।
नेपालमा गणतन्त्र स्थापनापछि लोकतान्त्रिक प्रणाली नै स्थापित भएको छ। वर्तमान संविधानले गणतन्त्रलाई नै परिभाषित गरिसकेको छ। त्यसैले राजसंस्था पुनः फर्कनसक्ने वा नसक्ने भन्ने विषयमा गहिरो अध्ययन र बहस आवश्यक छ। गहिरो अध्ययन र बहसले पनि राज संस्था फर्किन सक्छ भन्ने चाहि होइन। 🌹🌹🙏🌹🌹
नारायणबहादुर बस्नेत
मेचिनगर-८ झापा ।
