लेखक: नारायण बहादुर बस्नेत/ मेचिनगर ८ झापा
प्रस्तावना
भारत र पाकिस्तानको सम्बन्ध विगत सात दशकभन्दा बढी समयदेखि जटिल, तनावग्रस्त र कहिलेकाहीं अति संवेदनशील रहँदै आएको छ। १९४७ मा उपमहाद्वीप विभाजन भएर दुई राष्ट्र बनेपछि सुरु भएको कटुताले धेरै युद्ध, हिंसा र मानवीय पीडालाई जन्म दिएको छ। यस लेखमा भारत–पाकिस्तान सम्बन्धको इतिहास, प्रमुख द्वन्द्व, कारण, असर र समाधानका उपायलाई विश्लेषण गरिएको छ।
इतिहासको सन्दर्भ: बृटिश शासनदेखि विभाजनसम्म
१८५८ मा भारत प्रत्यक्ष रूपमा बृटिश क्राउनको अधीनमा आयो। पहिलो स्वतन्त्रता संग्राम (सिपाही विद्रोह) असफल भएपछि, अंग्रेज सरकारले भारतलाई उपनिवेश बनायो। बिस्तारै स्वतन्त्रताको चेतना फैलिँदै गयो। महात्मा गान्धीको नेतृत्वमा चलेको ‘भारत छोडो आन्दोलन’ (१९४२) अत्यन्त निर्णायक रह्यो।
अर्कोतर्फ, मुस्लिम लीगले ‘दुई राष्ट्र सिद्धान्त’ अगाडि सारेको थियो, जसअनुसार हिन्दू र मुस्लिम समुदायका लागि फरक राष्ट्र आवश्यक ठानियो। यसै सिद्धान्तको जगमा मोहम्मद अली जिन्नाको नेतृत्वमा पाकिस्तानको माग उठ्यो।
विभाजन र त्यसपछिको रक्तपात
भारत–पाकिस्तान विभाजन सन् १९४७ अगस्टमा भयो। पाकिस्तान १४ अगस्टमा र भारत १५ अगस्टमा स्वतन्त्र भए। तर, यसले उत्पन्न गरेको हिंसा भयावह थियो:
१ करोड ४० लाख मानिस एक देशबाट अर्को देश सरे।
करिब १० लाख मानिस विभाजनको हिंसामा मारिए।
लाखौं महिलाहरू अपहरण, बलात्कार र यातनाको शिकार बने।
यो इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो मानवीय विस्थापनमध्ये एक हो।
युद्धहरू र द्वन्द्व: भारत–पाकिस्तान युद्धको शृङ्खला
१. १९४७–४८ को कश्मीर युद्ध
विभाजनपछि जम्मु–कश्मीरका राजा हरिसिंहले भारतसँग विलयको सन्धि गरेपछि पाकिस्तान समर्थित कबाइलिहरूले आक्रमण गरे। यसले युद्धलाई जन्म दियो। संयुक्त राष्ट्रसंघको हस्तक्षेपपछि युद्ध रोकियो र कश्मीर दुई भागमा बाँडियो: जम्मु–कश्मीर (भारत) र आजाद कश्मीर (पाकिस्तान)।
२. १९६५ को युद्ध
पाकिस्तानले ‘आँपरेशन जिब्राल्टर’ अन्तर्गत कश्मीरमा छली आक्रमण गरेपछि युद्ध भड्कियो। यो युद्धको अन्त्य ताशकन्द सम्झौताद्वारा भयो।
३. १९७१ को युद्ध र बङ्गलादेशको जन्म
पूर्वी पाकिस्तानमा भयंकर दमन र शोषण भइरहेको थियो। भारतले शरणार्थी समस्याका कारण हस्तक्षेप गर्यो। यो युद्धमा पाकिस्तान पराजित भयो र ९३,००० पाकिस्तानी सैनिकले आत्मसमर्पण गरे। फलस्वरूप बङ्गलादेशको जन्म भयो।
४. १९९९ कारगिल युद्ध
पाकिस्तानी सेना र आतंकवादी समूहले कारगिल क्षेत्रमा भारतीय भूभाग ओगटेपछि युद्ध भयो। भारतले यो भूभाग पुनः कब्जा गर्यो।
आतंकवाद र पछिल्ला घटनाक्रम
२००१: भारतीय संसदमाथि आक्रमण
२००८: मुम्बई हमला – १६६ जना मारिए। आतंकवादी पाकिस्तानबाट प्रशिक्षित थिए।
२०१६: उरी हमला – भारतीय सैनिक क्याम्पमा हमला, १९ जवान मारिए।
२०१९: पुलवामा हमला – ४० सीआरपीएफ जवान मारिए। भारतले यसको जवाफमा सर्जिकल स्ट्राइक गर्यो।
पाकिस्तानी आतङ्ककारी संगठनहरू (जैश-ए-मोहम्मद, लश्कर-ए-तैयबा आदि) भारतमा हिंसा फैलाउँदै आएका छन्, जसले सम्बन्धलाई अझ बिगारेको छ।
अर्थतन्त्र, व्यापार र क्षेत्रीय असर
भारत–पाकिस्तानबीच व्यापार २०१९ पछि पूर्णरूपमा स्थगित छ।
पाकिस्तानलाई भारतबाट औषधि, कृषि सामग्री, पेट्रोलियम आदिको अभावमा समस्या हुन्छ।
युद्धले दुवै देशको रक्षा खर्च अत्यधिक बनाएको छ। भारतको वार्षिक रक्षा बजेट $७२ अर्ब (२०२४) छ भने पाकिस्तानको $१० अर्ब जति।
दक्षिण एशियामा रहेका अन्य देशहरू – नेपाल, बङ्गलादेश, श्रीलंका, अफगानिस्तान – पनि अप्रत्यक्ष रूपमा अस्थिरता र आपूर्ति समस्याबाट प्रभावित छन्।
सम्बन्ध सुधारका उपायहरू :
१. द्विपक्षीय वार्ता पुनः सुरु गर्नु
विवाद समाधानको पहिलो आधार संवाद हो। बिचौलिया राष्ट्रको सहयोगमा द्विपक्षीय वार्ता पुनः थालिनुपर्छ।
२. सीमापार व्यापार पुनः सञ्चालन
जनताको जीवनस्तर सुधार्न खाद्यान्न, औषधि, इन्धन आदि सस्तो मूल्यमा सीमा नाका खोल्न सकिन्छ।
३. जनस्तरको सम्पर्क विस्तार
खेलकुद, साहित्य, सांगीतिक कार्यक्रम, विद्यार्थी आदान–प्रदानले मनोवैज्ञानिक दूरी कम गर्न सक्छ।
४. आतंकवाद नियन्त्रणमा सहकार्य
दुवै देशले आतंकवादलाई साझा खतरा ठानी आपसी सुरक्षामा सहकार्य गर्नुपर्छ।
५. शक्ति राष्ट्रहरूको दायित्व
अमेरिका, चीन, रूस, युरोपेली संघजस्ता राष्ट्रले केवल हातहतियार बिक्री नगरी शान्ति प्रक्रिया सुदृढ पार्न पहल गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्ध विगतका तीतामीठा इतिहासले भरिएको छ। यद्यपि अतीत बद्लिन सक्दैन, भविष्यलाई सकारात्मक बनाउने सम्भावना अझै बाँकी छ। सहकार्य, संवाद, व्यापार र जन–जन बीचको आत्मीयता नै समाधानका उपाय हुन्। अन्यथा, द्वन्द्व र युद्धको दुष्चक्रले केवल मृत्यु, हिंसा र विपन्नता मात्रै ल्याउनेछ – दुवै देश र सम्पूर्ण दक्षिण एशियाका लागि।
धन्यबाद।
